İnsan Nereden Geldi, Nereye Gidiyor?

Bilim dünyasının ve insanlık tarihinin en temel sorularından biri şu: Biz nasıl bu noktaya geldik?
En başa dönersek bizler, yaşam zincirinde, primatlar olarak adlandırılan ve 185 türü içeren grubun bir üyesiyiz. Primatlar, pence yerine tırnaklı elleri olan, koklamaktan ziyade güçlü görme yeteneklerine güvenen ve karmaşık sosyal yapılar oluşturabilen bir memeli türüdür. İki ana türe ayrılıyorlar: antropoidler (kuyruksuz maymunlar, maymunlar ve insanlar) ve prosimianlar (Madagascar çizgi filminden hatırlayacağınız lemurlar ve tarsierler).

İnsanlık tarihi ve insanın evrimi konulu 6 youtube videosundan oluşan serinin 2. videosu olan ‘İnsan Nereden Geldi, Nereye Gidiyor?‘ başlıklı videoyu yukarıdan izleyebilirsiniz. Bu serinin oynatma listesine şu linkten ulaşabilirsiniz: https://www.youtube.com/playlist?list=PLMjwRvF1b_mJR2-6VyNwWqW48D0AjFz_8

65 milyon yıl önce dinozorların yok oluşu, memelilerin yükselişine zemin hazırladı. O dönemde doğanın dengesi değiştiğinde, hızlı adaptasyon yeteneğine sahip, küçük memeli türleri bu değişimi kendi avantajlarına çevirmeyi başardılar. Bu çağda, ilk primatların ormanlık alanlarda ortaya çıktığı düşünülüyor. Yiyecek arayışı için ağaçlara uyum sağlayan bu ilk primatlar, ellerini kullanma becerisi ve derinlik algısına sahip görüş yetenekleri geliştirdi.

Yaklaşık 35 milyon yıl önce, Nil Vadisi’nde yaşayan Aegytopithecus adında küçük bir primat, bugün bildiğimiz antropoidlerin ortak atası Kabul ediliyor.  Bu tür, ilk kez tam anlamıyla primat özellikleri gösterdi: ileri düzey motor beceriler, daha büyük beyin yapısı ve sosyal davranışlar.

Maymunlarla kuyruksuz maymunların yolları yaklaşık 20-25 milyon yıl önce ayrıldı. Bu süreç, dünya çapındaki iklim değişiklikleriyle hızlandı. Tropik ormanların daralması, bu türleri farklı yaşam alanlarına yönlendirdi ve evrimsel baskıları çeşitlendirdi. Ancak, fosil kayıtlarının yetersizliği nedeniyle bu ayrışmanın detayları halen gizemini koruyor.

Daha yakın bir dönemde, kuyruksuz maymunlarla insanların yolları ayrıldı. 5 milyon yıl önce, çevresel değişimlere uyum sağlamak için ağaçlardan yere inerek savanlara geçiş yapan ilk hominidler yani “insan benzeri yaratık”lar ortaya çıktı. Bunlarda da çevresel değişikliklerin bir yan ürünü olarak iki ayaklık gelişti. İki ayak üzerinde yürüyen hominidler, insanlık tarihinin ilk adımlarını attılar.

İnsanın dik yürüme yeteneği, enerji verimliliğini artırarak uzun mesafelerde avlanmayı mümkün kıldı. Ayrıca, ellerin serbest kalması, alet kullanma ve geliştirme becerisini getirdi. Dört yerine iki ayak üzerinde yürürken bir şeyleri taşıyabilme yeteneğine de sahip olursunuz. Taşıma ilk başta önemsiz görünebilir, ancak diğer türlerle karşılaştırıldığında yeni doğmuş insan yavrularının çaresiz kaldığı süreyi ve bebeklerini daha iyi koruyabilmenin bir türün varlığını sürdürebilmesine sağladığı kazancı bir düşünün. Ancak, bilim insanları tarafından “insan benzeri yaratık”lar olarak düşünülen ilk hominidler hala maymunlara çok yakındı. Küçük beyinleri ve diş yapılarıyla, onları modern insanlardan ayıran pek çok özellik vardı.

İlk Hominidler: İnsanlığın Kökenine Yolculuk

İlk hominidlerin fosilleri genellikle Doğu Afrika’nın 35. paralelinde bulunmuştur, fakat 20. yüzyıldaki keşifler, bu fosillerin sınıflandırılması ve hangi türlerin insana evrildiği konusunda hala süren tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmalar, hominid evriminin karmaşıklığını ve evrimin kendisinin ne kadar tesadüfi bir süreç olduğunu anlamamıza yardımcı olmaktadır.

3.7 milyon yıl önce yaşayan Australopithecus afarensis, bilinen en eski hominid türlerinden birisidir. Bu türün en ünlü fosili ise 1974 yılında Etiyopya’nın Hadar bölgesinde bulunan “Lucy” adı verilen genç bir kadına ait olan fosildir. Fosilin adı için Beatles’ın 1967 tarihli “Lucy in the Sky with Diamonds” şarkısından esinlenilmiştir. Lucy, hem ağaçlara tırmanabilen hem de iki ayak üzerinde yürüyebilen bir canlıydı. Bu, evrimsel olarak insanın tarihindeki en önemli dönüm noktalarından birisiydi.

İlk hominidler, Doğu Afrika’da evrimleşirken çevreye uyum sağlamak için bazı önemli adaptasyonlar göstermişlerdi. Lucy’nin yaşadığı dönemde, hominidlerin ağaçlardan inerek savanaya yerleşmesi, önemli bir evrimsel adım kabul edilmektedir. Bu durum, savanadaki diğer küçük hayvanlar gibi yeni alanlardan yararlanmalarına olanak sağlamıştır. Başlangıçta ağaçlardan kalma alışkanlıktan olacak meyve, yaprak ve böceklerle besleniyorlardı ancak bir evrede, et yemeye başladılar ki bu, primatlar için alışılmadık bir davranıştı. 1960’larda yapılan araştırmalar, bu dönemde hominidlerin hayvanları avladığı ve taş aletlerle parçaladıkları fikrini destekliyordu. Ancak, daha yeni çalışmalar bu görüşü çürüttü. İlk hominidlerin avcıdan çok, leş yiyici oldukları düşünülüyor. Yani, diğer yırtıcıların öldürdüğü ve yediği hayvanların artıklarıyla besleniyorlardı.

İlk hominidlerin önemli bir avantajı, taş alet yapma yetenekleriydi. Bu aletler, yırtıcı hayvanların ulaşamayacağı et parçalarına ve kemiği kırarak iliğine ulaşmalarını sağlayarak hayatta kalmalarında kritik bir rol oynadı. İlk taş aletler, Homo habilis’e ait ve yaklaşık 2 milyon yıl öncesine tarihleniyor. Taşların doğru açıyla vurularak yongalar çıkarılması, oldukça gelişmiş bir teknik bilgi gerektiriyordu. Bu teknik, yalnızca hayatta kalmayı değil, aynı zamanda grup içinde iş birliği yapmayı ve bilişsel becerilerin evrimini de destekledi. Bu canlılar, yaklaşık 3 milyon yıl boyunca Afrika’da sınırlı bir alanda evrim geçirdi.

Amerikalı paleontolog Stephen Jay Gould’un unutulmaz sözleriyle: “Evrim, bir gelişim ya da ilerleme hikayesi değildi”. Yani insan evrimi ne planlanmış bir süreçti, ne de kaçınılmaz bir sonuç. Hele ki bir 1960’larda sunulduğu gibi bir çeşit kahramanlık destanı hiç değildi.

Evrimin asıl sırrı, çevreye uyum sağlama ve hayatta kalma yeteneğinde gizliydi.Bu süreç, düz bir çizgide ilerleyen bir hikaye değildi; sayısız tesadüfün, karmaşık etkileşimlerin ve beklenmedik olayların birleşiminden oluşan bir mozaikti.

Evrimi anlamak, onun rastlantısallığını ve çeşitliliğini kavramaktan geçiyordu. Bu da, insanın hikayesinin doğadaki daha büyük bir resmin yalnızca küçük bir parçası olduğunu görmemizi sağlıyordu.

İklim Değişimlerinin Evrim Üzerindeki Derin Etkisi

İlk hominidler, sıcak ve istikrarlı bir iklimde yaşıyordu. Ancak zamanla dünya iklimi büyük değişimlere uğradı. İklim değişimleri, insanın evrimsel geçmişini ve hayatta kalma mücadelesini yönlendiren kritik bir faktör olmuştur.

1920’lerde Yugoslav bilim insanı Milutin Milankovitch, dünyanın uzaydaki hareketlerinin iklim üzerindeki etkisini açıkladı. Ona göre Dünya’nın güneş etrafındaki yörüngesi her 100.000 yılda bir değişmekte, eksen eğikliği 40.000 yılda bir farklılaşmakta ve dünya ekseni her 26.000 yılda bir bir salınım yapmaktaydı. Bu hareketlerin sebep olduğu devasa iklim değişimleri, evrimsel süreç üzerinde derin etkiler bırakarak, insanlık tarihini şekillendiren zorluklar ve fırsatlar doğurdu.

İklim araştırmalarında önemli gelişmelerin sağlandığı 1960’ların sonlarına kadar Milankoviç’in çalışması tamamen teorik düzeyde kaldı.

1960’larda bu teori, buz çekirdeklerinden ve deniz tabanından alınan örneklerle bilimsel olarak kanıtlandı. Grönland’daki buz tabakaları ve deniz yatağından alınan numunelerdeki oksijen tiplerindeki küçük farklar ölçülerek, geçmişteki iklim değişimlerini daha ayrıntılı bir şekilde anlayabildik.

Sadece son 700.000 yılda yaklaşık her 90.000 yılda bir buzul çağları yaşandı.  Yaklaşık 700.000 yıl önce, kuzey yarıkürede büyük buz tabakaları oluşmaya başladı ve buzul çağının zirvesinde deniz seviyesi bugünkünden yaklaşık 198 metre aşağıdaydı. Ancak 180.000 yıl kadar önce, iklim aniden ısındı hatta İngiltere’de Thames Nehri’nde suaygırları yüzmeye başladı. Bu sıcak dönemi, tekrar soğumayla yeni bir buzul dönemi izledi.

Buzullar 113.000 yıl önce yeniden yayıldı. Avrupa’nın iklimi, MÖ 23.000’den itibaren giderek soğudu ve ‘Son Maksimum Buzul’ dönemine gelindiğinde, yani yaklaşık 21.000 ile 18.000 yıl önce, Kuzey Avrupa’nın büyük kısmı yine devasa buz tabakalarıyla kaplandı. Daha güneyde, az sayıda ağaçla kaplı geniş çayırlar ise insan grupları için hayatta kalma mücadelesinde önemli avlanma alanları sunuyordu.

O dönemde buzullar Kuzey Amerika’ya ve Avrupa’nın büyük kısmına yayıldı. Deniz seviyesi bugünkünden 130 metre daha düşüktü. Sonunda, yaklaşık 11.000 yıl önce iklim hızla ısınmaya başladı. Buz tabakaları geri çekildi ve deniz seviyesi 1.000 yıl içinde 27 metre yükseldi. MÖ 6000 civarında, Britanya bir ada haline geldi. Yeryüzü bugün bugün bildiğimiz haline kavuştuğunda ise insanlık tarihinin en önemli adımlarından biri gerçekleşecekti.

Buzul çağları sırasında, deniz seviyelerinin düşmesi ve iklimin soğuması, insanların yerleşim yerlerini ve göç yollarını değiştirdi. Buzulların genişlemesi, insanların sadece yerel çevrelerinde değil, uzak bölgelere de göç etmelerini sağladı. Bu göçler, insanların genetik çeşitliliğini artırarak, evrimsel süreçte yeni adaptasyonları hızlandırdı.

İnsanlar bu dönemde, daha soğuk ve zorlayıcı koşullara ayak uydurabilmek için çeşitli biyolojik adaptasyonlar geliştirdiler. Örneğin, kalın cilt yapıları, soğuk iklimlere uyum sağlamada yardımcı oldu ve avcılık becerileri daha gelişti. Ayrıca, yeni besin kaynaklarına ve ekosistemlere adaptasyon, insanların kültürel ve teknolojik yenilikler geliştirmesine yol açtı.